Ali Şir Nevai (1441-1501), Çağatay lehçesiyle şiirler yazmış olan büyük Türk bilginidir. Uygur Türklerindendir, Herat’ta doğmuştur. Sultan Hüseyin Baykara’nın sütkardeşi ve çocukluk arkadaşıdır. Dedeleri Barlas Beyleriyle Timur ve oğullarının hizmetlerinde bulunmuşlardır. Kendisi de gençliğinde Horasan Beyi Ebu-l-Kasım Babur’a hizmet etmiştir. Hüseyin Baykara Herat’ı alınca, Ali Şir’i getirtip kendisine mühürdar yapmıştır.
Ali Şir Nevaî zamanla Divan beyleri arasına katıldı, vezir olamadıysa da devletin en nüfuzlu adamları sırasına geçti. Fakat Uygur boyundan olduğu için o zamanın saray teşrifatınca resmi törenlerde öbür beylerin alt yanına oturur, fermanlara onlardan sonra mühür basardı. Bu ona çok ağır gelmiş ve 1490’da bu yüzden Divan işini bırakmıştır. Buna rağmen bütün önemli işlerde gene ona başvurulurdu. Altmış yaşında öldü, sağlığında yaptırdığı türbeye gömüldü.
Ali Şir Nevaî’nin ailece çok büyük bir serveti olduğu için memuriyetinden aylık almazdı. Hatta devlete bile paraca yardım ettiği de rivayet edilir. Kendisi devlet adamları ve halk tarafından pek sevildiği için öldüğü gün Herat’ta resmi matem tutulmuştu.
Ali Şir edebiyatta Çağatay şairlerinden Lûtfî’nin tesiri altında yetişmiştir. Farsça’dan çok, Türkçe’ye önem vermiştir. Eserlerinde Türk ruhunu belirtmeye çalışır, kahramanlarını tam bir Türk kahramanı haline getirirdi. Eserleri arasında en önemlisi «Muhakemet-ül-Lûgateyn» dir. Bu kitapta Türkçe’yi Farsça ile kıyaslar ve Türkçeyi her bakımdan üstün bulur. Onun Hamse’sini, İran Şairi Husrev ve Nizamî’nin hamselerinden üstün bulanlar vardır. Nakşibendi tarikatindan olmakla beraber tasavvuf inanışını benimsememiş olan Ali Şir aynı zamanda güzel yazı yazar, musikiden de anlardı. Edebiyatta, sanatta tesiri uzun zaman sürmüştür.
Eserleri:
Hayret-ül-Ebrar; İskendername; Behramname; Hamse (Leylâ ile Mecnun ve Ferhat ile Şirin’den meydana gelmiştir); Lisan-üt-Tayr (Feridüddin-i Attar’ın Mantık-üt-Tayr’ma nazire); Meclis-ün-Nefais (Şairler tezkiresi); Hâlât-ı Hasan-ı Erdeşir; Hamset-ül-Mütehayyirîn; Hâlât-ı Pehlevan Muhammed Küştigir_ (dostlarına ait hâtıralar); Münşeat (muammaya ait bir risale); Mizan-ül-Evzan (bir arz risalesi); Tarih-i Mülûk-i Acem (İran Şahlarına ait bir tarih), Muhakemat-ül-Lûgateyn; Mahhûb-ül-KUlûb (Cemiyet sınıflarına dair); Nesaim-ül-mahabbe min Şemain-il-fütüvve (Camî’den çevirme).
